BERGWÖNNER   

In vorige stukjes heb ik al eens aangehaald dat het bijna onmogelijk was om als vreemdeling of buitenstaander een plekje te vinden binnen een van de vijf marken waaruit het vroegere Lonneker bestond. Men was bang voor concurrentie en de toch al spaarzame gemeenschappelijke gronden waar heideplaggen werden gestoken te moeten delen. In principe werd iedereen die geen binding met de marke had geweerd. De enige uitzondering was, het wellicht uit christelijke motieven ingegeven, gedogen van een “indringer” wanneer deze er in slaagde een hutje te bouwen en de schoorsteen te laten roken voordat hij door een van de markeboeren was opgemerkt. Dit lukte nog wel eens op de grens tussen de verschillende marken waar men nauwelijks kwam. Zo’n hutje werd dan een kotte genoemd en de bewoner een kotter of keuter. Familienamen als Kötter, Kotte, Venekatte of ten Cate zijn hiervan afkomstig. Had de kotter zich eenmaal gevestigd dan kon men er weinig meer tegen doen en mocht hij een stukje heide voor levensonderhoud ontginnen. Hij werd wel op holdings (markevergaderingen) toegelaten, maar had daar niets te vertellen en had zich te schikken naar wat de anderen bepaalden. Veel van deze kottersplaatsen aan de markegrenzen zijn na het verdelen van de markegronden in de loop van de tijd door stadsuitbreidingen, herindeling, ruilverkaveling, enz. verdwenen. Toch denk ik dat ik er een duidelijk voorbeeld (restant) van heb gevonden. Ik kan het niet wetenschappelijk en historisch onderbouwen, maar mijn gevoel zegt dat het mogelijk is…
Ik wil jullie daarom, ondanks de hitte, meenemen op een fietstochtje over de Lonnekerberg, wandelen mag ook met de auto niet. Mijn kleinzoon Jesse (11 jaar) gaat mee als fotograaf, dat kan hij goed en dat is ook nodig want opa trilt te veel voor een mooi, scherp plaatje. We vertrekken bij de kleigaten van Smulders aan de Oude Deventerweg aan de voet van de 61 meter hoge stuwwal die vroeger geheel met heide was begroeid en door de boeren werd gebruikt voor het weiden van de schapen. De huidige bossen ontstonden pas aan het einde van de negentiende eeuw toen Blijdenstein de berg kocht om er bosbouw op te plegen. We kijken met genoegen even naar de mooie plassen die hier ontstonden door afgravingen van de naast gelegen vroegere steenbakkerij van Smulders. De plassen werden eind jaren dertig geëxploiteerd als recreatiegebied met strandbad en kanovijver, maar hieraan kwam snel een einde toen de Duitsers in de oorlog het hele gebied ten behoeve van het vliegveld opeisten. We bestijgen de berg via de Bergweg, genieten van de natuur en ademen de gezonde boslucht in. Eenmaal over de top fietst het wat makkelijker en dalen we af richting Oldenzaal. Ineens verschijnt er links in beeld achter bomen verscholen een wat verwaarloosde boerderij (zie foto). Dit moet het erve Bergwönner zijn, zo genoemd naar de eerste bewoners die op de Lonnekerberg hun geluk zochten en er misschien wel als kotter waren begonnen want we naderen de grens met de vroegere marke Berghuizen. De boerderij is thans onbewoond en doet, zo te zien, dienst als opslagplaats, maar even verderop zien we een riante bungalow die de naam “Bergwönner” draagt dus de naam is bewaard gebleven en we zitten goed. De benaming “wönner” werd ook gebruikt voor de bewoners van een tweede kleinere boerderij op een groter erf. ( bijvoorbeeld het bekende Lammerinkswönner in het Ledeboerpark dat vroeger in Usselo stond en bij het erve Lammerink behoorde). We dalen verder af en geraken op een T-splitsing waarbij we tegen een soort geluidswal aankijken van het Oldenzaalse bedrijventerrein de Hanzepoort. Hier belanden we op de Noordergrensweg die zijn naam eer aandoet want we balanceren op de oude grens tussen Lonneker en Berghuizen.

                         
                                     Eén van de houten optrekjes aan de Noordergrensweg....

Rechtsaf gaat het naar de Oldenzaalsestraat, voor ons doel moeten we echter links, we pedaleren even door en zien in een bocht als we goed opletten, rechts van de weg een grote veldkei bij een beek. Hier stappen we af om de omgeving beter te bekijken. Bij de steen staat een informatiebordje waarop te lezen valt dat deze steen die “Bergwönnersteen” genoemd wordt, die de grens aanduidt tussen de oude marken; Lonneker, Berghuizen en Deurningen, een soort drielanden punt dus. Kijken we naar links dan zien we naast een woonhuis en een mooie nieuwe villa een rommelig terrein met een ongeregelde verzameling van bouwvallige schuurtjes en houten afdakjes die zo primitief zijn gebouwd dat wanneer het zou moeten, ze zo kunnen worden afgebroken. Op deze plek precies op de grens van de drie marken aan de Lonneker kant, vermoed ik, gezien de concentratie van de optrekjes en de ligging aan de heldere Jufferbeek als watervoorziening, dat dit in vroeger tijden de ideale afgelegen plek is geweest om je ongezien te vestigen. Misschien heeft deze kotter toen het markenstelsel in de negentiende eeuw was opgeheven, als de “Bergwönner” de wat hogerop gelegen boerderij die we zojuist zijn gepasseerd, gebouwd. De beperkingen die door het nabij gelegen vliegveld en het beheer van de Lonnekerberg door Landschap Overijssel later aan de ontwikkeling van dit gebied zijn opgelegd, hebben ervoor gezorgd dat in ieder geval de Lonneker kant redelijk ongerept is gebleven en niet verder is bebouwd zodat deze kleine enclave (kottersplaats?) nog steeds opvalt. Zou mijn vermoeden waar kunnen zijn of is het slechts een hersenspinsel, gevoed door mijn schier onverzadigbare behoefte mij te profileren? Het zij zo….
Tot zover mijn gidsrol in dit tochtje. Trekken jullie maar rustig door er is verderop naast fraaie natuur zoveel meer te zien waaronder een weidse blik over het vliegveld, nog zo’n oude grenssteen en een tweepersoons bunker en… we mogen tegenwoordig zomaar over grote delen van het vliegveld fietsen… Veel plezier.. Jesse en ik keren terug naar onze tijden voor wat lekkers bij Mac D. op het industrieterrein om de hoek, heeft hij dik verdiend.