okt-nws2022

HERFSTHERINNERINGEN

Het plantsoentje met de mooie hoge bomen is er al lang niet meer. Daarvoor in de plaats kwam een leuke kinderspeelplek met klauterdingen die in onze tijd en in een kinderrijke buurt ook als zeer welkom zou worden beschouwd.
Maar nee, niks van dat alles. Het was een “Heilig” plein waar je niet in mocht komen want je zou er weleens allerlei vernielingen kunnen aanrichten aan groen en andere aanplant.
Toen ik er langs fietste zag ik dat de trottoirs rondom het speelplein, die vroeger op de hoeken rondliepen en minstens zo’n anderhalf tot twee meter breed waren, nu verworden waren tot zo'n schamele 70 cm. Waarschijnlijk is een flink deel eenvoudig bij de speelplaats gevoegd. En waar moest je welbeschouwd nog stoepkanten, nu de auto’s in de straat nagenoeg kop aan kont staan. Mocht je het proberen dan moet je nog slim uitkijken ook, je kunt met je bal nog enorme schade aanrichten aan de auto van de buurman en moet je flink wat van je knikkers inleveren.
Mijn mijmeringen gingen dan ook vooral uit naar het ruime trottoir op de hoek met de Zaaierstraat, waar we in de herfst onder de hoge bomen met het gevallen blad speelden.
Van huis haalden we de bezem en veegden de bladeren bijeen en met de handen maakten we er muren van tot we een complete woning met een indeling hadden met woonkamer, keuken, een slaapkamers en zelfs een WC. Precies zoals het thuis ook was. De wind zorgde ervoor dat we telkens de muren moesten herstellen maar al snel kregen we hulp. Geleidelijk aan slenterden er wat buurkinderen naderbij. Betsie en Jansje vroegen of ze ook mee mochten doen. Nou dat mocht, moesten ze wel eerst de bezem thuis ophalen.
Dan werden de rollen verdeeld. De oudere meiden werden moeders en de jongeren bleven gewoon kind. Alleen was er wel een probleem met Jan. Die wilde ook graag moeder zijn en vertikte het om als een vader naar z’n werk te gaan. Zijn vader werkte toevallig bij de politie en daar hadden we best respect voor, dus lieten we het maar toe. We kenden zijn wat meisjesachtig gedrag wel. Wat wij toen als kinderen nog niet goed konden plaatsen wordt in de huidige tijd wel een stuk duidelijker. Jan kampte vroeger vast en zeker met de wens een meisje te zijn, ook al wist ie dat toen waarschijnlijk zelf nog niet. Het zou kunnen dat hij gewoon in het verkeerde lichaam zat/zit, en daar moest hij zijn verdere leven ongetwijfeld veel strijd mee hebben gehad, zo mijmerde ik verder nog door….
Maar vooruit, daar kwamen nog een paar kinderen aangelopen. Het waren Harry en Steven. Zij waren buurkinderen van elkaar. De jongens kregen dus een rol als vader en de jongere meiden bleven gewoon kinderen. Het mooie was dat zowel de vaders als de kinderen gezamenlijk op pad werden gestuurd om boodschappen te halen. In de buurt stonden genoeg bomen die hun vruchten van zich af begonnen te werpen. Bakken vol eikels werd er verzameld, goed voor een heerlijke stamppot. Kastanjes deden dienst als aardappels en in de Zweringweg stonden hazelaars waarvan de noten zelfs eetbaar waren. Dat was nog eens boffen. En zo kregen we alle ingrediënten bij elkaar voor een heerlijke maaltijd.

Daar kwamen nóg een paar jongens naderbij. Het waren onze eigen buurjongens, Jan en Hennie. Maar het waren vaak echte klieren en we hadden ze er liever niet bij, Dan loopt het meestal spaak. Komt natuurlijk omdat die ‘katteliek’ zijn dachten we toen. En Jan die de oudste was, wilde natuurlijk voor weer de dokter spelen. We zagen het van tevoren aankomen.
Volgens mijn zus moesten die twee het thuis ook niet zo leuk hebben. Een moeder die de hele dag maar tegen ze schreeuwde. Het leek wel of die vrouw niks normaal kon zeggen, in onze ogen dan. De huizen waren vroeger nog niet zo goed geïsoleerd als nu en kreeg je vaak van alles mee. “Niet zo luid praten” zei men toen. “De muren hebben oren”.
Vader ergerde zich er vaak aan en begon dan van alles terug te roepen, wat dan weer niet in dank werd afgenomen door moeder. “Lucas hou ermee op” zei ze dan. Ze geneerde zich rot en zo ook mijn zus en ik, en vielen moeder daarom bij. “Vader begon wat te grinniken, sputterde nog wat tegen en zei zoiets als; “mut dat mens ok mar nich zo skreeuwn”en “joa, joa, wat bint ‘t de dames 't weer roer’nd eens met mekaar.”
De vader van de buurjongens zag je trouwens ook bijna nooit. Hij had dan ook een hele bijzondere baan. Hij werkte op Bad Boekelo als portier van het hotel. In onze ogen was dat een heel deftig hotel en dan dien je zo’n beroep ook heel deftig en op z’n Frans uit spreken, iets als portjée.
Van het buitenspelen kregen we natuurlijk ook keer genoeg en verlangden naar de warme kachel met dito kop thee. De muren van het buitenhuis waren door de wind toch al grotendeels vernield dus schoven we met onze harken en bezems de bladeren en de eikeltroep weer een beetje richting plein.
Al mijmerend was ik ondertussen ook al bij mijn huidige woonplek beland dat eigenlijk maar een paar straten verderop ligt. Over weer tot de orde van de dag.
Een paar dierbare herinneringen kwamen voorbij.
Memories met een gouden randje…

Een oude prent getekend rond 1850 van herberg ‘t Fortuin..

ONFORTUINLIJKE RELLEN!

In mijn stukje over Jhr. De Maere van zondag voor twee weken, hebben we kunnen lezen dat de Belgische edelman in zijn fabriek op het Schuttersveld een aantal Belgische en Duitse arbeiders aan het werk had. Daar waren goede redenen voor. De Belgen had hij meegenomen vanuit zijn bedrijf in St. Niklaas om de fabriek op te starten en omdat hij de moderne weefgetouwen en onderdelen die in Twente niet konden worden gemaakt uit het Duitse Elberfeld betrok en de Twentse wevers deze nog niet konden bedienen, nam hij een aantal wevers uit die stad in dienst om de capaciteit van de machines zoveel mogelijk te benutten en om er de plaatselijke wevers mee te leren werken. Dat deze Duitse vakmensen die bovendien ver van huis waren meer verdienden dan de Enschedese en Lonneker wevers ligt voor de hand maar daar dachten de autochtonen toch wel even anders over. Met de Belgen, die Brabanders werden genoemd, ging men regelmatig op de vuist maar het waren vooral de Duitsers die grote ergernis opriepen. Men morde en klaagde en wilde het liefst dat ze zo rap mogelijk vertrokken. Dat liep op een zondagnamiddag eind september 1835 uit de hand. De Duitsers waren ondergebracht in tapperij en herberg Het Fortuin dat al voor 1730 gelegen was bij de splitsing van de brede Beckumerweg (de Spoordijkstraat is een restant), een oude handelsweg die Enschede via Goor met Zutphen en Deventer verbond en het smalle karrespoor over de heide naar Hengelo.(nu de plek van de oude brandweerkazerne en de Prinsessentunnel).
Uit een verslag van burgemeester Greve van Lonneker in wiens gemeente zich het oproer voordeed, kunnen we getuige zijn van wat er zich die zondag afspeelde.
Opgejut en verhit door de drank trok een grote groep Enschedese en Lonneker wevers scheldend en schreeuwend op naar Het Fortuin om de Duitsers wel eens eventjes over de grens terug “noar de Pruus” te jagen. Deze zaten gezellig op een bovenkamer hun biertje te drinken toen de relschoppers met veel kabaal toegang tot de herberg probeerden te krijgen. De waard en zijn gasten konden ze met moeite buiten de deur houden en kregen hulp van de in allerijl opgeroepen schutterij uit Enschede die een confrontatie nog maar net kon voorkomen en de woedende menigte uiteen dreef waarbij een paar heethoofden die hadden geprobeerd met een “dennepoal” (boomstam) een muur van Het Fortuin te rammen werden opgepakt……. Maar nadat de ergste oproerkraaiers zich weer moed hadden ingedronken, keerden ze s’ avonds terug en werd het gebouw vanuit het donker met stenen bekogeld. Intussen had men de Duitsers ergens op een hooizolder verstopt en toen de wevers nadat ze de herberg hadden bestormd, de ruiten ingegooid, de deur ingetrapt en het meubilair hadden stuk geslagen, eindelijk het zaaltje waren binnengedrongen, was er niemand meer en dropen de helden “sliepstettend” af. De schade voor de familie Wooldrik die het Fortuin beheerde was meer dan 200 gulden. Het gemeentebestuur van Lonneker was zo geschrokken dat men besloot om de hulp in te roepen van de Gouverneur in Zwolle (nu commissaris der koning). Deze aarzelde geen moment en stuurde tachtig huzaren uit Deventer om de orde te handhaven en verdere escalatie te voorkomen. Hiervan bleven er na 15 oktober nog 47 vast in Lonneker in garnizoen tot dat in november de rust was weergekeerd. De geschiedenis vermeldt niet of de Duitsers en Belgen zijn gebleven, nadien uit voorzorg werden ontslagen of vrijwillig zijn vertrokken.
Zo zien we maar weer, agressie tegen vreemdelingen is van alle tijden……..
De foto (boven) toont ons een oude prent getekend rond 1850 van herberg ‘t Fortuin.

* plaatje in tekst; Een huzaar van het 6e regiment uit ca 1825

Herberg 't Fortuin ca 1850..

MARS GEEFT METEEN WEER ENERGIE

Hoewel de “candybar Mars” al in 1932 IN Nederland te koop was, maakte ik er pas eind jaren vijftig in de 6^e klas van de lagere school kennis mee. Dat lag aan de uitgebreide en indringende reclame die er toen voor Mars werd gemaakt.

Natuurlijk kochten we kinderen als we een stuiver of een dubbeltje kregen snoep zoals veterdrop, een spekkie, pakje kauwgum met plaatjes of zoethout maar van Mars hadden we nog nooit gehoord zal ook aan de prijs van 20 cent hebben gelegen. De eerste keer dat ik het proefde had ook met de prijs te maken. Bij een vriendje thuis kregen we ieders een plakje van een Marsreep van een vinger dik.
Het was heerlijk. Thuis wilden ze er niet aan dus spaarde ik twintig cent op en ging ermee naar mijn vaste snoepwinkeltje op de hoek van de Broekheurnerweg en de Mariastraat op de Braker. Dat was het winkeltje van de oude Staarman met hangsnor waar je in die tijd nog voor een cent één steek(toffee) kon kopen. Aangespoord door de reclameleus “Mars geeft meteen weer energie” haalde ik de wikkel eraf en begon gretig te eten. Heerlijk maar je kreeg van zo’n hele reep wel een vol gevoel en ik werd er zelfs een beetje misselijk van. 51 gram in een keer was te veel en te snel. De leus “Mars geeft meteen weer energie” werd gebruikt bij voor als je ging sporten of tijdens het werk en was ook erg gezond. We trapten er allemaal in en weten nu dat het veel te veel suiker bevat. Mars is genoemd naar Frank Mars een in 1883 te Glenwood (USA)geboren gehandicapte jongen die niet naar school kon lopen en thuis van zijn moeder les kreeg en die hem ook snoepjes leerde maken. In 1911 gaat hij snoepjes verkopen vanuit eigen keuken. In 1920 begint hij een fabriek in Minneapolis waar ook chocoladeproducten worden vervaardigd. Met zijn zoon ontwikkelt hij in 1923 de eerste candy bar het bij ons ook bekende Milky Way dat een groot succes werd in de USA waarna Snickers volgt. In 1932 opent men ook een fabriek in Engeland waar de Marsreep zoals we die nu nog kennen uit diverse ingrediënten werd samengesteld. De kleur en de letters van de verpakking zijn nog altijd dezelfde alleen de reep is wat platter en langer geworden maar weegt nog steeds 51 gram. Mars groeide uit tot een wereldconcern met ook een fabriek in Nederland. Toen de heren Mars op zoek gingen naar een geschikte plek in Europa kwamen ze terecht in Veghel waar de vestigingsomstandigheden redelijk gunstig waren, maar men twijfelde nog. Een van de heren werd plotseling ernstig ziek werd geopereerd en ging om te herstellen naar het Veghelse klooster waar hij zo goed door de nonnen werd verzorgd dat dit de doorslag gaf om de fabriek in Veghel te laten bouwen. De Nederlandse Marsfabriek produceert op dit moment zo’n miljoen Marsrepen per dag die over de hele wereld gaan. Mars smaakt me nog altijd goed al beperkt ik me wegens de slanke lijn tot de minireepjes van de kleinkinderen…
Ik dacht ook altijd dat Nuts dat tegelijkertijd met Mars in de jaren vijftig in de winkels lag ook door de Marsfabriek werd gemaakt. Dat was niet het geval. Nuts kwam van een zelfstandige Nederlandse fabriek de Nuts Chocoladefabriek BV in Elst. Deze werd overgenomen door de grote concurrent van Mars namelijk Nestlé die de fabriek in 2007 sloot. Waar Mars en aanverwante door het bedrijf gemaakte chocolade lekkernijen nog volop te krijgen valt, is NUTS uit de schappen verdwenen........

ERFSTUK STUK

Er is iets onherstelbaars gebeurd, een erfstuk van mijn Friese voorvaderen is in gruzelementen uit een verhuisdoos tevoorschijn gekomen...Dat het in zo’n doos met andere zaken zat die we niet meer gebruikten maar wel wilden bewaren, zegt eigenlijk genoeg.
Ik was er niet achter gekomen wanneer ik niet bij een veilinghuis dezelfde tegel was tegengekomen die was ingezet voor 40 euro en 85 euro opbracht. Die had ik ook nog ergens en nu het wat waard bleek, wilde ik het in mijn pronkkastje met allerlei andere kleinoden tentoonstellen... Helaas dus.
De tegel vertoont een wijze spreuk, een even ondubbelzinnige afbeelding en een waarheid als een koe gezien de tarieven die advocaten hanteren...Dus bezint eer ge een proces begint.
Er zit een familieverhaal aan vast..
Mijn Friese overgrootvader bezat rond 1900 een kleine boerderij in een dorpje ten noorden van Dokkum. Het bedrijfje bracht net genoeg op om met zijn gezin van te leven. Drie koetjes, een paard wat kippen en een stuk bouwland dat door een sloot was afgescheiden van gemeentegrond. Overgrootvader werd op een slechte dag geconfronteerd met de opdracht die sloot uit te baggeren en vrij te maken van waterplanten. Nu was hij een echte Friese “stiefkop” en hij weigerde omdat hij vond dat de sloot van de gemeente was en die er financieel beter voorstond dan hij. Uiteraard was men het er op het stadhuis niet mee eens en het kwam voor de rechter. Overgrootvader verloor maar tekende telkens beroep aan omdat hij in het dorp geen gezichtsverlies wilde lijden. Dat kwam er tenslotte toch van en de proces- en advocaatkosten waren zo hoog opgelopen dat hij zijn drie koetjes moest verkopen. Als troost kreeg hij van zijn advocaat het toepasselijke tegeltje....
Hij nam zijn verlies uiteindelijk “sportief” op waarbij de inspecteur die kwam kijken hoe het opschonen was verricht “per ongeluk” in de sloot belandde. Volgens diverse getuigen (buren en vrienden van mijn overgrootvader) was de goede man tijdens zijn werkzaamheden zelf “uitgegleden”. Omdat zijn zoon ( mijn opa) daarop te kennen gaf dat hij de boerderij niet te wilde overnemen maar beroepsmilitair wilde worden, verkocht overgrootvader al zijn bezit en betrok een huisje in een dorp verder op. Na zijn dood belandde het tegeltje bij mijn opa en daarna bij mijn oom in Heerenveen.
Toen het huis van mijn ouders aan de Janninksweg in 1944 door bommen werd verwoest en ze niets meer hadden en via allerlei instanties weer wat huisraad bij elkaar moesten sprokkelen voor hun bovenhuis aan de Frederikastraat, liet mijn oom uit Heerenveen een aantal dozen bezorgen met huisraad en spulletjes om de kamers wat op te vrolijken en daar zat ook het tegeltje bij. Vooral moeder was er blij mee want ze kende het nog uit haar ouders huis.
Nadat we naar een ander huis in de Fredrikastraat waren verhuisd, heeft het op de overloop gehangen waar ik er altijd met veel plezier naar keek en vaak heb geprobeerd het na te tekenen.
Vader legde uit dat het zoiets betekende als “Twee honden vechten om een been en derde loopt er snel mee heen.” Toen mijn ouders naar een bejaardenflat gingen en een opkoper de overtollige geworden huisraad ophaalde, redde ik in een vlaag van nostalgie nog net op tijd het tegeltje.
Het heeft korte tijd bij mij thuis op een slaapkamer gehangen, maar verdween uiteindelijk in een doos op zolder waar het door een ruwe verplaatsing wellicht is gebroken.
Ik kan dit erfstuk dus niet doorgeven aan mijn erfgenamen....
Of ze dat erg zullen vinden?

Paaskermis in Enschede ca. 1960...

DE KERMISSEN IN ENSCHEDE

Slechts een paar daagjes nog te gaan,
dan komt de kermiskaravaan weer aan.
Een week vo leven en eindeloos vertier.
Gejoel van sirenes, getoeter en gegier.
En hebben we vanuit het hoge rad,
Geen schitterend uitzicht over onze stad?
We moesten helaas twee jaar overslaan.
lij dat we dit jaar weer kunnen gaan.

Mocht vroeger de Paaskermis in onze stad met alles d’rop en d’ran op de 2^e paasdag opengaan voor het publiek, tegenwoordig gaat het spektakel al op de 1e feestdag open. Een hele week drukte en vertier om het evenement op de laatste avond af te sluiten met vuurwerk.
Het kermis gebeuren herinnert me vaak aan m’n eigen kindertijd en ik telkens bij het Volkspark ging kijken of de wagens met kermisattracties al waren gearriveerd en hoe de opbouw vorderde…

Vroeger waren jaarlijks drie kermissen op de Markt in Enschede. De Paasweide die oorspronkelijk bij ’t Erve Minkmaat en Schreurs gehouden werd, verhuisde na de stichting van het Volkspark direct daarna er al heen en zo ontstond de bij de kermisexploitanten de beroemde Enschedese kermis die op beide Paasdagen was vastgesteld. De eerste kermis van het jaar is steeds in Enschede geweest en werden er doorgaans zeer goede zaken gedaan. Na de oorlog heeft men de zondag laten vallen dat vrijwel door alle lagen van de bevolking met instemming werd begroet.
Toch werd er ondanks dat de Paasweide op het Volkspark goed floreerde, op de Markt ook nog steeds kermis gehouden. Wanneer we sommigen die het meenden te weten kunnen geloven was dat voor het laatst in 1914. Verschillende exploitanten van de Paaskermis bouwden hun spullen na de Paasdagen in allerijl op de Markt weer op en werd er op de donderdag na de Pasen van 12 uur ’s middags tot middernacht nog kermis gevierd, terwijl er ook nog een jaarmarkt gehouden werd.
Het drukst was het wel op de kermissen die drie maal per jaar werden gehouden..
Behalve de Paaskermis was er nog de grote kermis in september en in november de Kolde Kermis.
Die werden oorspronkelijk alle drie op de Markt gehouden en het vertier en vrolijkheid was groot. Een groot aantal kermisgangers danste in de café’s , waarvan er twee in de Markstraat waren gelegen. Het ene van Kaldeweij, in de volksmond ook wel Karrewal genoemd, lag boven een winkel met de veelzeggende naam “In het beloofde land”, op de plek waar vroeger de goudsmidzaak van Mendel gevestigd was.

Het ging er doorgaans feestelijk aan toe en er werd menig glaasje “schoon”door de kelen gespoeld dat ongeveer 5 cent per glas kostte. Dat het er nogal heftig aan toe ging was aan het gerinkel van de glazen op de tafels ook wel goed te horen. “Vouds Bennaads” oet Losser die op een kist stond of aan een tafel zat, speelde op zijn viool, soms bijgestaan door een trompetter. Iedere dans moest aan de spölman betaald worden. De boerinnen dansten in wijde hoepelrokken en iedereen zong luidkeels mee.

Puur voor de nostalgie wandel ik elk jaar met Poasen nog wel even over de kermis maar in “wilde” attracties meedraaien doe ik niet meer. En voor het glaeske “schoon” ga ik wel even naar een terras op de Oude Markt….

Paaskermis op 't Volkspark... ca. 1930