ZÁÁÁÁÁÁND!!!
Mijn grootmoeder, Gerritdina Zantman, kwam van
een boerderij boven Wierden.
Haar voornaam heeft, zowel in vrouwelijke als
mannelijke variaties, veel vernoemingen in onze
familie tot gevolg gehad waaronder ik zelf.
Mij
interesseerde echter vooral die achternaam
Zantman, waar kwam die voor een landbouwer
vandaan? Helaas kon ik het mijn grootouders niet
vragen, ze waren al voor mijn geboorte
overleden. Maar de archieven geven als je goed
zoekt belangrijke informatie prijs. Zo ontdekte
ik dat de familienaam in 1805 nog Willemsz was,
maar bij de in 1830 ingevoerde burgerlijke stand
waar iedereen een vaste familienaam moest
hebben, was het bij mijn betovergrootvader
ineens Zantman en ook zijn in 1832 geboren zoon
Derk kreeg die achternaam. Ook de beroepen van
beiden, landbouwer/wegwerker stonden vermeld en
hier begon het me al te dagen. Familieverhalen
van mijn vader en tantes spraken namelijk over
grote bulten geel zand die bij de boerderij
lagen. Naast boer hadden vader en zoon er
namelijk ook een semi-overheidstaak bij. Ze
moesten in opdracht van de provincie een
gedeelte van de, toen nog, zandweg van Wierden
naar Ommen onderhouden hetgeen betekende; bij
dagelijkse inspectie; gaten, kuilen en andere
beschadigingen in het wegdek of aan de berm met
zand opvullen en aanstampen….Dit alles leverde
mijn betovergrootvader de bijnaam “zandman” op
die hij later per abuis met een t tot zijn
familienaam maakte. Het zal
een aardige
bijverdienste zijn geweest…..
Wat ook een leuk zakcentje opbracht was de
verkoop van zand aan de noabers in de omgeving.
In die tijd waren de vloeren van de boerderijen
nog geplaveid met leem of Bentheimer zandsteen,
alleen rijke boeren konden zich een soort
plavuizen veroorloven. De meeste boerderijen
waren toen nog een los hoes zonder binnenmuren
dus bracht het in en uitlopen veel vuil met zich
mee… Een laag geel zand op de vloer bracht
uitkomst. De smerigheden trokken in het zand en
aan het einde van de week veegde men alles
eenvoudig naar buiten. Ook in herbergen waar de
klodders uitgespuwde pruimtabak nog wel eens
naast de kwispedoor belandden, werd zand op de
vloeren gebruikt.
Was de boerin creatief of kunstzinnig aangelegd
dan maakte ze, op zaterdagavond of zondagmorgen
voor de kerkgang, met het zand een prachtig
zandtapijt met allerlei fraaie figuren zodat
tijdens de feestdagen of als er hoog bezoek
kwam, de ruimte een deftige aanblik bood.
Het resultaat kon worden geperfectioneerd door
niet het gele zand maar speciaal gezeefd en
gewassen wit zand uit een beek te gebruiken. Dit
was heel fijn en kon door middel van een
peunttoet’n waar een stukje van de punt was
afgeknipt in de mooist vormen worden
gestrooid.(zie foto)
Wie denkt dat dit alleen op de boerderij
gebeurde, heeft het mis. Mijn vader die in 1913
werd geboren en aan de Janninksweg opgroeide,
vertelde me over de “záándboeren of záándventers”
die met een kruiwagen of handkar vol wit zand op
het Pathmos luid roepend ZÁÁÁÁND, ZÁÁÁÁND langs
de deuren gingen en het zand per emmer
verkochten waar het ook als vloerbedekking werd
gebruikt.
Maar het zand had nog een functie. Als het in de
zandbak op speeltuin “het Stevenfenne” te droog
en te fijn was om er iets mee te bouwen, noemden
we dat “zuurzand” een rare benaming die echter
in onze kindertaal was afgeleid van “schuurzand”
want zand werd namelijk ook gebruikt om vuile en
aangekoekte pannen en potten te schuren waar men
later VIM en nu CIF voor gebruikt.
In de keuken hing daarvoor een houder met drie
metalen potjes voor de schoonmaakmiddelen;
ZAND-ZEEP en SODA…. We hadden thuis ook zo’n
groen geval, maar dat was in mijn tijd toen al
verwezen naar de schuur waar vader er zijn
roestige spijkers en schroeven in bewaarde……
Een boer uit de Usselermarke genaamd Záándmeijer
die aan de Meijersweg woonde, kan zo’n zandboer
zijn geweest. De boerderij is er nog en heet nog
altijd Záándmeijer. De Meijersweg bestaat niet
meer en is nu de Reygershöftehoek op de Helmerhoek..
We kunnen het ons nog nauwelijks voorstellen dat
zand zo’n belangrijke rol in het huishouden
speelde. Nu is het alleen in bloempotten nog
welkom en als ik vergeet de voeten af te vegen
en er wat van mee naar binnen smokkel dat op de
huidige vloerbedekking terecht komt, is de boot
aan….
Maar goed; “zand erover”
